En la cúspide de la vanguardia de la interpretación y presentación de la música medieval, la lectura de Björn Schmelzer y su conjunto Graindelavoix recae ahora sobre el ars subtilior, repertorio con que los medievalistas acaban tarde o temprano midiéndose. Nos perdemos –no hay DVD– el montaje coreográfico del grupo Rosas con que se estrenó este programa hace seis meses en Aviñón. En parte, de eso trata el disco, del Cisma de Occidente, pero hay mucho más. Resulta impresionante la audición de Espoir dont tu m’a fayt partir de Philipoctus de Caserta, expuesta al principio a una voz (se puede comprobar en la web de Glossa). Interpretaciones morosas, con medidos arrastres para intensificar la emoción, gusto por las tesituras graves y delectación en las texturas homofónicas. A veces no parece que estemos en el estilo subtilior, por lo general asociado a la trepidación rítmica y la síncopa continua (como Alta Capella, Ferrara Ensemble, Tetraktys o De Caelis, reseñados aquí). Se abordan piezas que son hits (Fumeux fume par fumee o Fuions de ci, de Solage y Senleches), otras menos conocidas del Códice Chantilly, y tres piezas de otras fuentes, incluyendo un fragmento de poema épico serbio de tradición oral. Acorde a la nueva etapa del conjunto internacional con sede en Amberes, Glossa ha ideado un alambicado digipak desplegable y forrado, de esos que es mejor ver que explicar. Hay que cuidar bien a la joya de la corona. La lástima es que nos quedamos sin la lección magistral del director en forma de notas al programa, como en los cinco discos anteriores, al privilegiar el aspecto gráfico. Pasa con algunos grupos. O gustan mucho y entonces arrebatan, o no se resiste más allá del segundo corte. Yo estoy entre los del primero, y van seis discos. Todos marcan un antes y un después, dicen algo nuevo y permiten pensar mucho. Han llevado más lejos el horizonte de la música medieval, y eso, más allá de ser mejores (lo son) o peores, está al alcance de solo unos privilegiados. Josemi Lorenzo Arribas, Diverdi
Überfreifer Hautgout
Wohl in keiner anderen Einspielung entwickelt das berühmte Rondeau Fumeux fume par fumee aus dem Codex Chantilly einen derartigen Hautgout! Björn Schmelzer und Graindelavoix zelebrieren nicht nur die nachgerade psychedelischen harmonischen und metrischen Unschärfen, mit denen Solage dieses enigmatische Stück versehen hat. Durch eine mitunter gewöhnungsbedürftig plärrend-nasale Tongebung erhalten die aromatischen Klang-Düfte und -Wolken, mit denen der spätmittelalterliche Komponist dem „Raucherclub“ um den Dichter Eustache Deschamps ein Denkmal gesetzt hat, überdies eine überreife Note. Was auch immer die Herren da seinerzeit inhaliert haben mögen: Es provozierte offenbar Visionen im Stil von Matthias Grünewald und Hieronymus Bosch! Bei „Graindelavoix“ war kaum zu erwarten, dass sie es bei einer nüchternen Wiedergabe der sogenannten Ars Subtilior belassen. Schon bei früheren Einspielungen zeigten sich die Künstler fasziniert von außergewöhnlichen Klangfarbentexturen und multisensuellen Wahrnehmungen. Die Klangwelt des Mittelalters ist bei diesen Interpreten nicht einfach 'entrückt' und irgendwie 'mystisch', sondern wirkt sozusagen synästhetisch und bewusstseinserweiternd auf die Zuhörer. Auf ihrer neuesten Produktion Cesena. Songs for popes, princes and mercenaries (c. 1400), die in Kooperation mit der Tanztheatergruppe Rosa beim Festival in Avignon im Juli 2011 Premiere feierte, kann man angesichts der Ausschöpfung interpretatorischer Freiheiten schon ins Grübeln kommen. Liegt das Spiel mit reinen und unreinen Timbres sowie empfindlichen Dynamik- oder Tempospreizungen noch im Rahmen eines „historisch informierten Musizierens“ oder ist es schlicht eine moderne Übertreibung? Man ist als Hörer freilich immer wieder frappiert angesichts der avantgardistischen Wirkung, die einige souverän platzierte Verzierungen oder obertönig angeschärfte Vokalisen entfalten können. Oder von der esoterischen Atmosphäre, die diese Musik verbreiten kann. Das Ergebnis ist dann auch durchaus etwas für den erworbenen Geschmack, wobei die exzentrische Darbietung von Fumeux fume par fumee auf dieser Platte sicherlich das extremste Beispiel darstellt. Björn Schmelzer geht es allerdings nicht um eine Masche, die lediglich neue Interpretations-Klischees produzieren würde. Auf dieser CD ist jedes Stück eine Einzelanfertigung, bei der die rein vokalen Mittel in immer neuer Registrierung zum Einsatz kommen, z. B. um durch Mischungen von solistischen und chorischen Stimmen bei den mehrtextigen polyphonen Stücken illusionäre Räume und Perspektiven zu erzeugen. Entscheidend ist, dass dies „authentisch“ gelingt, d. h. künstlerisch konsequent und überzeugend. Die Wirkung spricht dann für sich selbst. Der spätmittelalterliche Manierismus, der manchmal bis an die Grenzen zum Dekadenten überfeinert erscheint und sich damals wie heute an eine erlesene Kennerschaft richtet, zeitigt in dieser Neueinspielung wieder einmal unerhörte Ergebnisse. Georg Henkel, Musik an sich
Desde que hace poco más de un lustro grabara su primer disco para Glossa, el conjunto belga Graindelavoix se ha convertido en una de las referencias insoslayables de la música antigua en Europa. Su forma de afrontar la interpretación del canto llano y las polifonías primitivas tenía un claro precedente en las maneras de Marcel Pérès y su Ensemble Organum, pero aplicar las técnicas ornamentales y de emisión orientalistas y de los machicots, típicas del grupo de Pérès, a los grandes maestros de la escuela franco-flamenca de los siglos XV y XVI (Ockeghem, De la Rue, Agricola) era sin duda un atrevimiento que a nadie dejó indiferente. Acostumbrado a bregar con la música tradicional, el fundador y líder del grupo, el etnomusicólogo Björn Schmelzer, busca voces que aporten algo más que un trabajo académica y técnicamente competente. Su obsesión radica en integrar la personalidad individual de cada cantor, su timbre particular, sus instintos naturales a la hora de emitir, articular y ornamentar los sonidos, en un todo en el que se prima la intensidad, la emoción, el gesto, y en el que la música antigua no se usa como objeto de vitrina museística, sino como algo vivo, palpitante, que vale por lo que se oculta tras una primera mirada o una primera escucha más o menos convencionales. Esa preocupación por el componente gestual llevó a Schmelzer a colaborar con Rosas, el grupo de Anne Teresa De Keersmaeker, una de las más prestigiosas compañías de danza contemporánea de nuestros días. Este CD es el resultado musical de aquel proyecto conjunto, que, coreografiado por la propia De Keersmaeker, se presentaba como continuación de anteriores producciones de la compañía: Cesena anuncia el nacimiento del día en un espectáculo en el que diecinueve bailarines y cantantes se mezclan en escena, dialogando entre ellos mediante el lenguaje corporal y la música del ars subtilior, una escena en la que los bailarines cantan y los cantantes bailan. Lamentablemente, el CD de Glossa no recoge la parte visual del proyecto, pero la musical, que se subtitula Canciones para papas, príncipes y mercenarios (c.1400), consigue sin duda la conmoción que Schmelzer busca. Graindelavoix se presenta en formación de nueve cantantes (casi la mitad, españoles: Olalla Alemán, Albert Riera, Tomás Maxé, Antoni Fajardo), con el complemento de las voces de tres de los bailarines de Rosas, para sumergirse en el alambicado, refinadísimo y complejo repertorio de motetes, canciones y rondós de los maestros sutiles. Aunque el núcleo de la selección se centra en el Códice Chantilly, de donde salen piezas como la enigmática y poderosa Fumeux fume par fumée de Solage, hay también obras de Ciconia, de los Códices Mancini y de Turín, e incluso una canción tradicional serbia, que sirve de simbólico punto de contacto entre dos mundos en teoría ajenos, pero aquí funcional y expresivamente hermanados. Pablo J.Vayon, Diario de Sevilla
Niet voor iedereen, dit schijfje. Cesena is genoemd naar de succesrijke dansproductie van Rosas en Graindelavoix die vorig jaar op het Festival van Avignon wird voorgesteld. De begeleidende muziek stamt uit de ‚Ars subtilior’ van eind 14de eeuw. Het zijn dertien vocale stukken van anonieme of nagenoeg onbekende componisten uit de Franse Codex Chantilly, zowat de einige bron van deze vreemde muzikale stijl. De zangers van de groep rond Björn Schmelzer brengen de motetten en chansons met een grote naturel. Mirek Cerny (Het Nieuwsblad, 03-03-2012)
Right from the start this disc sets out to shake preconceptions. The sleeve information is folded within a kind of dust-jacket – the last place you would expect to find it. It folds out into an uncomfortable document in several colours. None of the texts is translated. The first piece, the motet Pictagore per dogmata, taken at breakneck speed, has the tenor doubled an octave lower, with bizarre consequences for the texture. The next, Solage’s Corps feminin, has a whole chunk sung with just the discantus and contratenor, with results that go against everything known about the musical grammar of the time (only one of its three stanzas is sung). But the most famous oddity of this repertory, Solage’s creepily chromatic Fumeux fume, is made to sound even odder by the use of two groups an octave apart to sing the different strophes, all joining together for the last. Much is sung with a dreamy quietness (no instruments but often multiple voices on a single line), with ornaments and slides, with relatively little diction. Most of the pieces are cut up into bits in ways that make them hard to understand unless you have the modern edition in front of you. Still, everything is done with considerable precision and there are some superb voices, carefully controlled. Equally, it is clear that a powerful mind has gone to work on trying to see and hear this music in a new way. The title ‘Cesena’ marks a terrible slaughter on that city by papal troops in 1377. The recording is the soundtrack of an event at the Avignon Festival last summer, in which dancers also participated. This is either a truly innovative approach to the music or a load of pretentious ideas that rather lost their way. I think, probably, a bit of both. David Fellows, gramophone.co.uk
Réjouissant pavé dans la mare ou bric-à-brac? La question affleure à chaque récital de cet ensemble vocal aux choix d’interprétation radicaux, marqués par l’emprunt de techniques de chant traditionnel et quelques timbres atypiques. Elle se pose plus que jamais avec ce cinquième disque, consacré à l’Ars subtilior. En exagérant un peu le choc recherché par Björn Schmelzer, disons qu’aborder avec son esthétique ce répertoire des années 1400 célèbre pour sa complexité pourrait revenir à interpréter Boulez en imposant des phrasés de banda du Sud-Ouest. L’idée a de quoi intriquer et même séduire quand, comme ici, les musiciens ne cèdent en rien sur la précision de la mise en place. Les plages les plus déroutantes se concentrent au début du programme: l’extrême lenteur et les glissandos du rondeau Espoir dont tu m’a fait culminent dans une regrettable version du rondeau Fumeux fume par fumée, une pièce mystérieuse qui a fait couler beaucoup d’encre et que Schmelzer interprète au premier degré comme une évocation des effets d’un excès de haschish sur des chanteurs fatigués. Passé ces premières plages – et en oubliant quelques rechutes et deux ou trois sorties de routes des ténors aux timbres de canards enrhumés -, le récital trouve un ton plus équilibré pour offrir un des rares programmes a capella de polyphonie des années 1400, avec des réussites (Fuions de ci), ses découvertes (Hodie puer nascitur) et jolies idées (Le ray au soleil de Ciconia en lecture chorale. Signalons enfin que le disque est issu d’un spectacle conçu par la chorégraphe Anne Teresa De Keersmaeker et Graindelavoix pour le dernier Festival d’Avignon. Il se trouve qu’entre 2003 et 2005 a tourné dans le monde un autre spectacle intitulé “Foi”, inoubliable, monté par un autre chorégraphe belge (Sidi Larbi Cherkaoui) avec la Capilla Flamenca, autour d’un programme musical mêlant monodies traditionelles et polyphonies des années 1400. D’où que soit venue l’idée de reprendre ce concept, la comparaison s’impose donc. Pour l’heure, Schmelzer est un appréciable trublion. Souhaitons lui la réussite de la Capilla Flamenca. David Fiala (Diapason, march 2012)
Voilà un disque aussi beau qu’irritant. L’éditeur nous renseigne sur le cadre dans lequel ces pièces ont été données mais en omettant de nous livrer la clé de cette bande son: « ‘ars subtilior’, musique de ‘Cesena’, une production de Rosas et Graindelavoix créée au Festival d’Avignon en juillet 2011, un concept d’Anne Teresa De Keersmaeker et Björn Schmelzer, scénographie de Ann Veronica Janssens ». Un tour sur la Toile nous apprend que Cesena est le second volet d’un diptyque consacré aux crépuscules du soir (En attendant) et du matin, le public du festival d’Avignon ayant été convié à cinq heures pour découvrir la dernière création d’Anne Teresa De Keersmaeker. Le titre du spectacle renvoie aussi bien au Franciscain Michele di Cesena, qui prônait la pauvreté de l’Eglise contre la déliquescence du pouvoir, que la ville italienne dont des milliers d’habitants furent massacrés à la fin du XIVe siècle par le futur Clément VII (Robert de Genève) et ses mercenaires bretons, un des épisodes les plus sanglants du Schisme d’Occident opposant Rome et Avignon. Mais tout cela ne nous dit pas comment les œuvres ont été choisies et agencées, un hermétisme sans doute voulu mais non moins agaçant. Formé en 1999 et basé à Anvers, le collectif expérimental Graindelavoix (merci Roland Barthes) entend lancer une passerelle à travers les siècles entre la complexité savante de l’Ars Subtilior et la danse contemporaine en espérant renouveler notre approche de ces musiques « récalcitrantes » [sic] et contribuer à leur diffusion. Les quelques mots introduisant chaque morceau ne contribueront certainement pas à satisfaire la curiosité du mélomane qui se serait bien passé du joli boîtier amovible reproduisant la cour du palais des papes et pestera sur la feuille qui l’entoure, pliée à la manière d’une carte routière et où figurent des clichés de la chorégraphie ainsi que le texte chanté. Le programme puise largement dans le Codex Chantilly des motets et balades anonymes ainsi que quelques pages, plus ou moins connues, de Philipoctus de Caserta (dont un vaste rondeau où il exprime son mal du pays) et du mystérieux Solage (son célèbre Fumeux, fume, par fumée dans une interprétation particulièrement savoureuse et pittoresque). Le ray au soleyl de Ciconia (Codex Mancini), un motet sans doute de Jean Hanelle de Cambrai (Codex Torino) et, plus surprenant, un fragment de poème épique traditionnel serbe recréé et chanté par le danseur Matej Kejzar, complètent l’assemblage. En effet, trois danseurs de Rosas joignent leurs voix aux chantres de Graindelavoix (qui dansaient à Avignon, confusion des genres oblige) pour cette performance singulière, mais réussie. Bernard Schreuders (Crescendo, march 2012)
Niet zelden is het een interessante oefening: de ontmoeting tussen verschillende kunstvormen. Choreografe Anne Teresa De Keersmaeker werkt al verschillende decennia met live muziek en het gebeurde al eerder dat de kunstenares zocht naar klassieke connotaties rondom haar werk. 'Cesena', de titel van haar laatste voorstelling, ging in première in Avignon afgelopen zomer en veroorzaakte daar een golf van enthousiasme. 'Cesena' was een soort rite voor rondom zonsopgang, waarbij de danseres 'Le Sacre du Printemps'-gewijs een ode brachten aan de ontwakende natuur. In het holst van de nacht – of beter: in de vroege ochtend – verzamelde het theaterpubliek zich op een van Avignons toeristische trekpleisters om daar de voorstelling voor dag en dauw mee te maken. Natuurlijk speelde de ochtendlijke ervaring het publiek dat 'Cesena' in haar originele gedaante zag, parten. Later, toen Rosas met deze voorstelling naar België kwam afgezakt, waren de kritieken iets minder extatisch. Het lichtplan was niet zo heel delicaat uitgewerkt en de ervaring kon – volgens getuigen – in niets tippen aan wat in Avignon te zien was geweest. Het goede nieuws is dat De Munt de voorstelling deze zomer in haar oorspronkelijke gedaante tot haar recht laat komen: in de abdij van Villers, ongeveer dertig kilometer buiten Brussel, vertoont het operahuis deze productie immers nog een keer. De voorstelling zal iets na vijf uur in de ochtend beginnen – een ware belevenis is kortom verzekerd. Voor 'Cesena' zocht De Keersmaeker het gezelschap op van Björn Schmelzer, oprichter van ensemble Graindelavoix in 1999 en naast uitvoerend musicus ook muziek-onderzoeker. Hij interesseert zich veel meer voor onontgonnen muziek dan voor het traditionele repertoire, en de selectie die hij hier presenteert uit drie verschillende Middeleeuwse codexen loont meer dan de moeite. Muziek van voor de Renaissance wordt al te vaak verweten eentonig of zomaar meditatief te zijn, terwijl de selectie van Schmelzer een grote emotionaliteit blootlegt. Bovendien is de keuze ook origineel en prikkelend: de dirigent komt met wrange harmonieën op de proppen en de traditionele formules worden hier radicaal doorbroken. De uitstekende solisten bij Graindelavoix durven risico's nemen en de muziek laat toe veel breder te kijken dan wat het gemiddelde Gregoriaanse palet indertijd toeliet. Daarom is deze muziek uiterst meeslepend en uit topvertolkingen als deze, blijkt dat de muziek bij deze voorstelling volledig op zichzelf kan staan. Zoals uit commentaren bij de voorstelling al was af te leiden, is de muziek dus een heel waardevol spoor dat met deze cd-opname terecht een eigen verhaal mag vertellen. De bestuiving tussen verschillende kunstvormen gaat overigens nog verder: niet alleen klassieke, vocale muziek komt in aanraking met dans, maar ook wordt puur vormelijk naar een nieuwe vorm gezocht. Label Glossa laat de cd komen in een papieren omhulsel, dat zich volledig laat openplooien en waarin alle teksten van de muziek met wat extra technische gegevens staan aangegeven. Daarnaast is er de kartonnen hoes zelf, waarop foto's van de dansers prijken, in het prachtige blauwe licht van de cover dat het ontwaken van een nieuwe dag voorstelt. Merkwaardig is bovendien dat, hoewel de rituele dans van De Keersmaeker onlosmakelijk verbonden is met haar betekenis, de muziek absoluut niet gebonden is aan tijd, noch ruimte. Met kan dit album kortom overal tot zich nemen en even tot zichzelf komen: daarvoor hoeft het niet specifiek ochtend of avond te zijn. De selectie breidt zich immers uit over het hele spectrum: van hoogst intiem en verfrissend tot een zacht slaapwel. Magnifiek! Hildegart Maertens (Kwadratuur.be, 30/04/2012)
